გაგრილება და გათბობა სათბურებში

ავტორი: სანდრო გუჯაბიძე

 

შესავალი

სათბურის უმთავრესი დანიშნულება მცენარის ზრდა-განვითარებისთვის ოპტიმალური პირობების შექმნაა. მზის გამოსხივების შედეგად მიღებული ენერგია სათბურს როგორც სინათლით, ასევე სითბოთი ამარაგებს. მიუხედავად ამისა, სათბური აუცილებლად უნდა იყოს აღჭურვილი შესაბამისი სისტემებით, რომლებიც ამ პირობების მაქსიმალურად შენარჩუნებას უზრუნველყოფს. მცენარის განვითარებისათვის ოპტიმალური პირობების შესანარჩუნებლად, სათბურში რეკომენდირებულია გათბობის, ვენტილაციისა და ჰაერის განაწილების სისტემების მოწყობა, რათა მოხდეს ტემპერატურის, ტენიანობის და ნახშიროჟანგის მაჩვენებლების ეფექტური მართვა.

სათბურის გათბობა

რისთვისაა საჭირო გათბობა?

დღის და ღამის ტემპერატურა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მცენარის ზრდა-განვითარებაში. სწორედ ტემპერატურა განსაზღვრავს თუ რამდენად სწრაფად გაიზრდება მცენარის მწვანე მასა და რამდენად სწრაფად შევა მცენარე მსხმოიარობის ფაზაში. ღამის განსაკუთრებულად დაბალი ტემპერატურის შემთხვევაში, ფოთლის ზრდის სისწრაფე მცირდება, ხოლო ფოთლის საბოლოო ზომა შეზღუდულია. დღის განმავლობაში განსაკუთრებულად მაღალი ტემპერატურის შემთხვევაში კი, მცენარის ზრდა ითრგუნება, ნაყოფი არ ფორმირდება და რიგ შემთხვევებში, მცენარე კვდება. დღის ოპტიმალურ ტემპერატურაზე დაბალი მაჩვენებელი კი, შეანელებს მცენარის ზრდა-განვითარებას და მკვეთრად შეამცირებს მოსავლიანობას. სხვადასხვა სასოფლო სამეურნეო კულტურებს განსხვავებული მოთხოვნილებები გააჩნიათ დღის და ღამის ტემპერატურის მიმართ.

მზის ენერგია მცენარის დღიური სითბური მოთხოვნილებების მხოლოდ 25%-მდე აკმაყოფილებს, ხოლო დარჩენილი საჭიროებების შევსება ხელოვნური გათბობის საშუალებით მიმდინარეობს. გრილი და მოღრუბლული დღეებისას, სუსტად იზოლირებულ სათბურებში განსაკუთრებული საჭიროება დგება ხელოვნური გათბობის, ისევე როგორც ცივი ღამეების პერიოდში. მსგავს პირობებში მკვეთრად ეცემა სათბურის შიდა ტემპერატურა, რაც მცენარის განვითარებისთვის არახელსაყრელ პირობებს ქმნის.

 

 

გათბობის სისტემები

სასათბურე მეურნეობებში გათბობის სისტემების არაერთ ტიპს შეხვდებით. გათბობის სისტემების ნაწილი შედარებით იაფი ღირს, ან უფრო იაფიან საწვავს მოიხმარს, ზოგი სისტემის პირველადი ხარჯი კი რიგ შემთხვევებში მეტია, თუმცა მოხმარებისას უფრო ეფექტური და ბიუჯეტურია. გათბობის სისტემის შერჩევისას ყურადღება უნდა მიექცეს შემდეგ მახასიათებლებს: თერმოსტატი, ტემპერატურის სამართავად; ალუმინის ან უჟანგავი ფოლადის თბომიმომცვლელები, სათბურის ტენიან და კოროზიულ გარემოსგან მაქსიმალური მდგრადობისთვის; ვენტილატორები, სათბურში სითბოს გასავრცელებლად; საბჯენები, გამათბობლის სათბურის სტრუქტურასთან დასაკვშირებლად.

შესაბამისი გათბობის სისტემის ასარჩევად, გასათვალისწინებელია საწვავის ის ტიპი, რომლის გამოყენებაც სათბურში მოხდება. სასათბურე მეურნეობებში ხშირად გამოყენებული საწვავის ტიპებია:

ბუნებრივი გაზი სუფთად-წვადი საწვავია; საჭიროებს მინიმალურ ტექნიკურ მომსახურებას; არ საჭიროებს ადგილზე მომარაგებას; გამათბობელისთვის საწვავის მიწოდება გამარტივებულია. ფასის მხრივ ბუნებრივ გაზს კონკურენციას უწევს თხევადი გაზი, თუმცა იგი ყველა რეგიონში არ მოიპოვება, ხოლო გახანგრძლივებული სიცივეებისას ხშირად დეფიციტშიც არის.

თხევადი გაზი (LPG) ძირითადად პროპანისა და ბუტანისგან შედგება, რომლების წვაც სუფთაა. ტექნიკური მომსახურება მინიმალურია, თუმცა საჭიროებს ავზებით ადგილზე დასაწყობებას.

მაზუთის, დიზელის და ნავთის გამათბობლების პირველადი და სამუშაო ხარჯები გაცილებით მაღალია, LPG და ბუნებრივი გაზის გამათბობლებთან შედარებით. ასეთი ტიპის საწვავი საჭიროებს ადგილზე სპეციალურ სამარაგო ავზებს შემაკავებელი სისტემით, რათა დაღვრის შემთხვევაში საწვავის შეკავება მოხდეს. ამასგარდა, საწვავის ავზიდან ამოტუმბვა რთულდება დაბალი ტემპერატურის პირობებში. მაზუთზე, დიზელზე და ნავთზე მომუშავე გამათბობლები საჭიროებს სპეციალურ გამწოვებს, რათა არ მოხდეს ნამწვის სათბურის ტერიტორიაზე დაგროვება.

გამათბობლები

რეკომენდირებულია ვენტილირებადი გაზის გამათბობლების გამოყენება, ვინაიდან ისინი უზრუნველყოფს უფრო სუფთა, დაცულ და ნაკლებად ტენიან გარემოს როგორც მცენარეებისთვის, ასევე ადგილზე მომუშავე პირებისთვის. უმეტესწილად, სარქველები სათბურის შიდა ტერიტორიაზეა განთავსებული, ხოლო წვის პროდუქტები გამწოვი მილის საშუალებით გარეთ გაედინება.

სათბურში არ არის რეკომენდირებული არავენტილირებადი გამათბობლების გამოყენება, ვინაიდან მსგავსი მოწყობილებები სათბურის შიდა ტერიტორიაზე მონტაჟდება და წვის პროდუქტების დაგროვებას უწყობს ხელს. მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი გამათბობლების გამოყენება ბევრად ეფექტურია, სითბოს ნაკლები დანაკარგებიდან გამომდინარე, საწვავის წვის შედეგად დაგროვილი ზედმეტი ტენისა და ჰაერის დაბინძურების საშიშროებიდან გამომდინარე, მათი გამოყენება ძალზედ სარისკოა.

 

 

 

სათბურის ვენტილაცია

ვენტილაცია მნიშვნელოვანია არამხოლოდ თბილი სეზონის პერიოდში, არამედ გრილი სეზონის მზიან დღეებშიც. მცენარე ხშირად ვარდება სითბურ სტრესში მოწმენდილი ცის პირობებში, მაშინაც კი როდესაც გარე ტემპერატურა საკმაოდ დაბალია (0 გრადუსზეც კი). მაგალითისთვის, როდესაც გარე ტემპერატურა მხოლოდ 15 გრადუსია, სავსებით შესაძლებელია სათბურში დაფიქსირდეს 35-37 გრადუსი ტემპერატურა, არასათანადო ვენტილაციის პირობებში. შესაბამისად, სათანადო ვენტილაციის გარეშე, ტემპერატურის მაჩვენებელმა შესაძლოა ძალიან მარტივად მიაღწიოს მცენარისათვის სახიფათო ნიშნულამდე.

ვენტილაცია ჰაერის მიმოცვლის პროცესია, რომლის დროსაც სათბურის შიგნით მოძრავი თბილი და ტენიანი ჰაერი ნაცვლდება უფრო გრილი, ნაკლებად ტენიანი გარეგანი ჰაერით. სათანადო ვენტილაცია არამხოლოდ აგრილებს სათბურს, არამედ ამცირებს ფარდობით ტენიანობას და ავსებს სათბურს ნახშიროჟანგით, რომელსაც მცენარეები დღის სინათლის პირობებში ფოტოსინთეზის პროცესის წარმართვისთვის გამოიყენებენ. არსებობს ვენტილაციის ბუნებრივი და ხელოვნური სისტემები.

 

ბუნებრივი ვენტილაცია

ბუნებრივი ვენტილაციის დროს სათბურში დამონტაჟებულია სპეციალური გვერდითი კედლები, რომლის გაღება/დახურვა ფარდის პრინციპით მიმდინარეობს. როდესაც დგება ვენტილაციის საჭიროება, ფარდების იღება, რაც გარეგანი გრილი ჰაერის სათბურში შემოდინების საშუალებას იძლევა . ჰაერის ნაკადის რეგულირება ხდება ფარდის გაღების სიდიდის მიხედვით. როდესაც ვენტილაციის მოთხოვნილება დაბალია, ფარდების გაღება მხოლოდ რამდენიმე სანტიმეტრით ხდება, ხოლო როდესაც ვენტილაციის მოთხოვნილება მაქსიმალურია, ფარდები ბოლომდე იხსნება. გვერდითი ფარდების უპირატესობები და ნაკლოვანებებია:

უპირატესობები

– დაბალი პირველადი ხარჯი;

– დაბალი სამუშაო ხარჯები.

ნაკლოვანებები

– ფარდები რეგულირდება მექანიკურად, რაც მუშა ხელის ადგილზე მუდმივ ყოფნას მოითხოვს;

– ჰაერის ნაკადის სიზუსტის რეგულირების არ არსებობა: ბუნებრივი ვენტილაცია დამოკიდებულია ქარზე, რომელიც დღის განმავლობაში შესაძლოა შეიცვალოს როგორც სისწრაფით, ისე მიმართულებით. წარმოიშვება არასაკმარისი ვენტილაციის რისკები მშვიდ, მზიან დღეებში და ზედმეტი ვენტილაციის რისკები ცივ, ქარიან დღეებში;

– ფარდის და სათბურის კონსტრუქციას შორის ჰაერის გაჟონვის შემთხვევაში, იზრდება გათბობის ხარჯები.

 

ხელოვნური ვენტილაცია

დღესდღეობით მრავალ სათბურში შეხვდებით სპეციალურ ვენტილატორებს, რომლებიც ჰაერს გარედან სათბურის ტერიტორიაზე მიმართავს, ხოლო სათბურში

დაგროვილ ჰაერს გარეთ გამოდევნის. იძულებითი ვენტილაციის სისტემები შედგება ერთ მხარეს განლაგებული ვენტილატორებისგან და მეორე მხარეს განლაგებული სარქველებისგან. როდესაც სათბურში ტემპერატურის მაჩვენებელი არასასურველ სიდიდეს მიაღწევს, თერმოსტატი ავტომატურად ხსნის სარქველებს და ვენტილატორებს ამუშავებს. ვენტილაცია გარეგანი ჰაერის სარქველებიდან შემოდინებით მიმდინარეობს, ხოლო შიდა ჰაერის ვენტილატორების მეშვეობით – გარეთ გაწოვით. როდესაც ტემპერატურა სასურველ ნიშნულს მიაღწევს, თერმოსტატი თიშავს ვენტილატორებს და სარქველებს ხურავს. ხელოვნური ვენტილაციის რამდენიმე უპირატესობა და ნაკლოვანება:

უპირატესობები

– მცირდება მცენარის სიცივით დაზიანების რისკები;

– გარემო პირობების უფრო ზუსტი კონტროლის საშუალებას იძლევა;

– გამარტივებულია ავტომაცია.

ნაკლოვანებები

– ვენტილატორების, სარქველების და ელგაყვანილობის მასალა და მონტაჟი დამატებით ხარჯებს წარმოქმნის;

– ვენტილატორები და სარქველები მუშაობს ელექტროენერგიაზე, რაც დამატებითი ხარჯია.

 

ამაორთქლებელი გაგრილების სისტემა

გვიან გაზაფხულიდან ადრე შემოდგომამდე გარე ტემპერატურის მატებამ შესაძლოა სასათბურე პირობებში განსაკუთრებით მაღალი ტემპერატურა გამოიწვიოს. ტემპერატურის დაწევა შესაძლებელია ამაორთქლებელი გაგრილების სისტემის მეშვეობით. ეს არის პროცესი, რომლის დროსაც ჰაერის ტემპერატურის დაწევა წყლის აორთლქების მეშვეობით მიმდინარეობს. წყლის აორთქლების შედეგად, ჰაერი კარგავს სითბურ ენერგიას, რაც თავის მხრივ ტემპერატურის კლებას იწვევს.

ყველაზე ფართოდ გამოყენებადი ამაორთქლებელი გაგრილების სისტემა სათბურში ვენტილატორის და პანელის სისტემაა. ვენტილატორები თავსდება სათბურის კედლის ცალ მხარეს, ხოლო მეორე მხარეს – სპეციალური პანელები. ვენტილატორი უბერავს პანელს და გამავალი ჰაერი სათბურში შედის. პანელი სველდება მილის მეშვეობით, რომელშიც მუდმივად მოძრაობს წყალი. მილს წყალი ტუმბოს საშუალებით მიეწოდება. სველ პანელზე ჰაერის დაბერვით ჰაერი გრილდება, სათბურის ტემპერატურა კი იკლებს.

ტემპერატურის ჯამური კლება დამოკიდებულია ჰაერის წყლის შთანთქვის უნარზე, რაც ურთიერთდამოკიდებულია ფარდობით ტენიანობასთან. რაც მაღალია გარე ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა, მით ნაკლებია ამაორთქლებელი გაგრილების ეფექტურობა. მაგალითისთვის, თუ გარე ტემპერატურაა 35 გრადუსი, ხოლო ფარდობითი ტენიანობა 50%, ამ შემთხვევაში მოსალოდნელი ეფექტური გაგრილებაა 8 გრადუსი. თუმცა, იმ შემთხვევაში, თუ გარე ფარდობითი ტენიანობა გალხავთ 70%, ტემპერატურის კლება მხოლოდ 5 გრადუსი იქნება. 90% ტენიანობის შემთხვევაში, მოსალოდნელი ტემპერატურის კლება მხოლოდ 2 გრადუსია.

ყველაზე პოპულარული პანელის მასა დანაოჭებული ცელულოზაა, რომელიც დამუშავებულია სპეციალური რეაგენტებით, რათა რეზისტენტული იყოს ლპობის მიმართ. მსგავსი პანელები შედარებით ძვირადღირებულია, თუმცა, სათანადო მოვლის პირობებში, ეფექტურად ახდენს სათბურის გაგრილებას 10 წლის განმავლობაში. მსგავსი სისტემებისთვის გამოიყენება ასევე ვერხვის პანელები, თუმცა ეს მასალა ძლიერ მგრძნობიარეა წყალმცენარეების გავრცელების მიმართ, რაც ხშირად ლპობას და დეფორმაციას იწვევს. აქედან გამომდინარე, ვერხვის პანელების გამოყენება არაეფექტურია, ვინაიდან ის ხშირ შეკეთებას და გამოცვლას საჭიროებს.